Særsemi á Kaffistovuni

Hanus Kamban skrivaði áhugaverda hugleiðing undan mentunarnáttini í Dimmalætting 4. juni, sum hann kallar:
"Særsemi á Kaffistovuni"
Um vandaliga býar­røkt, eitt tungfloytt orð og eina stórfingna café

Kaffistovan í Vágsbotni um­boðar í dag somu mjúku virðir, sum Kondittaríið gjørdi í eitt manna­minni. Hon er eitt portur til sjálvs­­­medvit, sjálvgloymsku, opin­­­­­leika, samrøðu, diskurs ella eins­liga kontemplatión. Her ert tú bæði hjá tær sjálvum og frá tær sjálvum.

Tú kanst velja millum kaffi, cappu­­cino, caffe latte, te og sjoku­­­­látu í ymiskum blandi, og alt eftir smakki kanst tú fáa drop­ar av siroppi, likøri ella cognac latnar niður í tín drykk. Aftan fyri ein glasvegg bretta kakur sær á, í ymiskum sniðum og støddum - dúnhvítar kvarkkakur, leskiligar pannukakur og reyðir, gulir og hvít­ir kakuungar, á stødd sum lundaegg. Og handan diskin í hes­um templi standa dísar - brosandi og blíðar - og fúsar at upp­fylla øll ynskir og, tá ið stund­­ir eru, eisini at bera tær drykk og bakkilsi yvir á títt borð.

Ramman er ein hóskandi sam­an­seting av fortíð og nútíð, moderniteti og søgu. Tær dimmu gólvflísarnar og innbúgvið úr eik ella mahogni hóska á smakkfullan hátt til teir hvítkálkaðu, ósløttu grótveggirnar, við ráka - káman sansaðum - av langfarasigling, klipp­­fiski og krýnikum frá teim­um sjey høvunum.

Hetta staðið kundi valla verið betur valt. Eitt hanagleiv hiðani er kirkjan og í Bringsnagøtu hús­ini hjá Klett, har Janus skald hevði skrivstovu, og aftan fyri urta­garðurin, har systrarnar hjá Kalli Einarsson, Dunganon greiva, plagdu at sóla sær.

Á bryggjuni beint uttanfyri eru klippistova og fornbókhand­il, og her sært tú teir báðar, Carl Arge og Mortan Johannesen, bjóða sín dýrmæta fong fram, um­framt tosk og hýsu, kalva og skrubbu bæði flak, ræstan fisk og forkunnugari sjógæti. Í vestri daga húsini hjá Lützen, Østrøm og Skeiva Pakkhús, og longur uppi hómast, millum grønar lund­ir og træðrir av pollamjørka, prýðilig sethús.

Í einum so kveikjandi umhvørvi er ikki lætt at vera andaliga óvirkin. Og sum eg siti her, uppi yvir einum caffe latte, dettur orð­ið mindfulness mær í huga. Kvinnur við áhuga fyri buddh­is­mu og yoga brúka stundum hetta orðið. Men er hetta orðið vakurt? Og hvat merkir tað? Um tað ikki riggar, hevði so borið til at givið hesum eysturlendska hugtaki, sum hevur funnið vegin inn í tað frálíka blaðið Kvinnu, eitt snøgg­ari navn?

Eg taki tann fyrsta - fagur­frøði­liga - spurningin fyrst. Eg teski tey trý stavilsini, og dómur­in fellur straks, tíverri. Orðið er mishátt, óhjálpið, klombrut. Sum mál er enskt alslúkið og megnar at geva øllum hugsandi orðum inni­vist, men hetta orðið, haldi eg, fellur ikki væl, heldur ikki á enskum.

Á vári 1922 skuldu fólk í Havn finna eitt snøgt orð fyri amboðið Skærveknuser, sum kommunan tá var farin at brúka. Onkur skeyt tá upp at geva hesum henta tóli tað føroyska heitið dragihjóls­grjótjótrari. Hvat ein annars kann siga um hetta nýyrði, tað kann bendast. Men mindfulness, sum er næstan líka klossut, kann ikki bendast.

So skuldi fyrsta stig verið av­greitt. Men hvat merkir orðið? Og hvussu skal barnið eita? Meðan tankin roynir at nærkast hesum spurningum, leitar hug­ur­in út um nærumhvørvið, og tað er einum brádliga greitt, at høvuðsstaðurin í hesum árum er ein býur, sum verður røktur og fríðkaður. Og tað uttan stór orð og uttan reyp ella hóvasták.

Frá býarhjartanum greina seg gøtur og ræsur niðan gjøgnum brekkur, upp á heyggjar, niðan í gil og lundir og niður í deldir og dalar. Hvønn morgun alt árið runt sært tú fólk fara eftir tí longu gøtuni frá Hotel Føroyum til Norðasta Horn, summi einsa­møll, onkur við hundi, nøkur á hestbaki. Nú fyrst í juni - meðan fuglurin letur og putlar við reiður og ungar, og lombini spæla ella súgva sínar mammur - er hesin túrur arkadiskur, heilivágur fyri likam og sál.

Fyri einum mánaði síðani fann eg gøtuna, sum gongur frá brekkuni í Ringvegnum og niðan til Hotel Føroyar. Tú gongur móti brekku, smýgur inn í eina lund og ert brádliga í einingi í einum lítlum paradísi millum trø, lægdir og klettar. Og - undur av øllum undrum - her er eitt borð og tveir beinkir - sum siga býarins mildu vættrar: ger so væl, sessast og fá tær!Og hetta er ikki eindømi. Um allan býin er eitt arbeiði gjørt, til at røkja natúrina, til at skapa høglig líkindir og til at fáa menn­iskju, djór og gróður at nærkast hvør øðrum - gjørt við eini um­sorg­an, einum ómaki og einum ídni, sum eru - ja, makaleys!

Og tó - bara rósur fær Býráðið ikki. Tórsvøllur liggur á skeivum stað, og til havsins mastodontar átti býurin at funnið aðra og fjarlagdari havn. Eftir tíðindi um velduga havnavíðkan, spyr ein seg sjálvan, um menn ætla at ovtaka seg. Dramblæti er falli næst.

Varrarnar bera við koppin av caffe latte, og eg staðfesti, at ein fær ikki henda drykk betri á Café Flore í París.

Men hvar vóru vit? Jú - tað var hatta tungføtta enska orðið - hvat merkir tað? Ein gloymd skald­søga dagar í huganum, Is­land eftir Aldous Huxley, eg keypti hana í 1962, á míni fyrstu ferð til London. Bókin byrjar við einum orði: Attention! Tað ræð­ur um at vera vakin, medvitin, at varnast, ikki bara lívsins "veran og vilja", men seg sjálvan og sínar kenslur, vreiði, ótta, gleði, kær­leika, skomm, smædni.

Og paradoksið er, at í tí tú varnast teg sjálvan, førkar tú teg frá tær sjálvum, fært frástøðu, sær teg sjálvan sum fremmanda veru. Og tað bæði løgna og undurfulla er, at í tí tú skoðar tíni følilsir, óttaleyst og uttan at krógva nakað, ognast tú ein varhuga av frælsi og friði. Hetta er partur av tí rætta vegnum, av dao. Suzuki og Huxley vistu hetta, Erich Fromm somuleiðis.

Í eini søgu eftir Heðin Brú verður hetta hugtak lýst. Vørðu­maðurin hevur hug at skapa yrkingar og myndir, men hann verður happaður og útflentur av bygdafólkinum, og hansara list­ar­ligu gávur verða soleiðis køvd­ar og kryplaðar. Av einum óhappi endar hann sum einabúgvi á Lítlu Dímun. Og í friðinum fer tann listarliga nálin so við og við aftur at spretta.Ta umskapan, sum her hendir, lýsir Heðin Brú við eini merki­lig­ari málisku. Hann skrivar, at maðurin nú sleppur at vera sær. "Sær" er hvørjumfall. Aftur ímóti enskum, sum í bygnaði er primi­tivt, hava m.a. týskt, grikskt og før­oyskt henda møguleika - at brúka hvørjumfall kreativt. Hetta turra grammatiska hugtak fær á henda hátt sálarfrøðiliga ella filo­sof­iska fyllu. At vera sær er at skoða seg sjálvan, sínar fyritreyt­ir, tað samanhang, sum treytar eins lív og líkindir, á henda hátt at fáa frástøðu til seg sjálvan og soleiðis varnast sínar sonnu møgu­leikar, sína vídd, sítt potenti­ella veingjabreiði.

Eureka! Eg havi funnið tað! Særsemi er orðið. Seinni fari eg at spáka mær niðan á Forn­minnis­savnið og handa teimum orðið mindfulness. Tí ivaleyst hava tey ein krók, har hetta orð kann sleppa at hugna sær, í myrkri og hýggi, saman við dragihjólsgrjótjótrara og øðrum kanska uppaftur forvitnisligari neo­logiskum kuriosa.

Eg reisist og skal fara, men - sum vil veruleikin taka mítt sær­semi undir sínar veingir - varnist eg, at Kaffistovan í Vágsbotni er vaksin, tí her er ein inngongd vinstrumegin - og innanfyri er stór høll við trimum rúmum. Í tí fyrsta stendur stórt, runt borð úr mahogni, við svørtum stólum rund­an­um. Tað næsta hevur myrkareyðar veggir, og her eru stólarnir ljósir. Tað triðja er oransjulitt, við reyðum stólum og borðum úr ask.

Ein opinbering- onki minni! Her er kondittarí við útsølu, og ein eygleiðir mungandi eina kvark­kaku, eina othello-kaku og eina fromasjukaku. Í tí innasta rúminum er framsýning av troyggj­um, húgvum og taskum við modernaðum sniði. Her ber til at keypa elegant formað leir­íløt, kannur, skálir, koppar, vín­gløs, sumt myrkablátt, sumt okkur­gult, sumt brúnt. Her er framsýning av festligum kopp­um, við mynstrum so ymiskum sum á lomvigareggjum. Her selja tey gløs við baðismyrsli, kokus­olju ella eukalyptus-olju. Her fáast fløskur við olivinolju, dósir við italienskum florentinarum, sjáld­samt kaffi.

Á teirri fullkomnu kaffistovuni er rúm fyri øllum foldarbúgvum, tí sosialt søkjandi, granskaranum við síni teldu, tí einsliga heim­spek­inginum. Úr atmosferuni inni streymar tá eitt medvit, ein serlig kurteisi, eitt slag av pli, sum ger, at fólk virða tørvin hvør hjá øðrum. Ein café av slíkum slag er Kaffistovan í Vágsbotni. Hon er býarins oasa. Hon hevur uppiborið eitt dygt herðaklapp!

Uttanfyri standa blómukass­ar við tulipanum, sum leiftra spakan í lotinum. Nærri bryggjukantin­um standa fýra menn og práta, brosandi fryntliga í góðveðrin­um. Eitt kimiligt seglskip úr South­ampton loysir, og mennin­ir veittra, í tí tað stevnir úteftir. Við borðið á flotbrúnni sita tríggj­ar gentur, teirra rossahalar syftast í lotinum. Sólin ber við røðina á Kirkjubøreyni,

sum í hesi løtu tykist rodna

av rósum og víni

Góða mentunarnátt!